Zachowek to jedno z kluczowych uprawnień, jakie przysługują najbliższej rodzinie zmarłego. Jednak nie każdy wie, że roszczenie o zachowek podlega określonym terminom przedawnienia. Zrozumienie tych terminów jest niezwykle istotne dla osób, które chcą dochodzić swoich praw. W niniejszym artykule wyjaśnimy, kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek, jakie przepisy regulują tę kwestię oraz jak prawidłowo liczyć terminy przedawnienia, by nie utracić możliwości dochodzenia należnych środków.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawna, która ma na celu ochronę interesów najbliższej rodziny spadkodawcy. Zachowek stanowi określoną część wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jest to swoisty „spadek minimalny”, gwarantowany przez prawo nawet wbrew woli testatora.
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku przysługuje:
Zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, gdyby nie zostali pominięci w testamencie lub wydziedziczeni.
Wysokość zachowku wynosi:
- 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym – dla większości uprawnionych
- 2/3 wartości udziału spadkowego – dla osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy
Aby skutecznie dochodzić roszczeń o zachowek, należy jednak bezwzględnie pamiętać o terminach przedawnienia, które mogą bezpowrotnie zamknąć drogę do uzyskania należnych środków.
Ogólne zasady przedawnienia roszczeń o zachowek
Przedawnienie oznacza, że po upływie określonego czasu roszczenie staje się niezaskarżalne. Choć nadal istnieje w sensie prawnym, to dłużnik (osoba zobowiązana do zapłaty zachowku) może skutecznie uchylić się od jego spełnienia, powołując się na przedawnienie.
Zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego:
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Warto jednak zauważyć, że ten podstawowy termin ulega modyfikacji w zależności od konkretnej sytuacji prawnej. Nieznajomość tych niuansów może prowadzić do utraty prawa do dochodzenia zachowku, dlatego warto dokładnie poznać wszystkie warianty.
Szczegółowe terminy przedawnienia roszczeń o zachowek
Terminy przedawnienia roszczeń o zachowek różnią się w zależności od okoliczności spadkowych:
1. Pięć lat od ogłoszenia testamentu – podstawowy termin przedawnienia, gdy spadkodawca pozostawił testament. Liczy się od dnia oficjalnego otwarcia i ogłoszenia testamentu przed sądem.
2. Pięć lat od dnia śmierci spadkodawcy – gdy nie było testamentu lub testament nie został formalnie ogłoszony. W takim przypadku dzień śmierci spadkodawcy staje się początkiem biegu terminu przedawnienia.
3. Pięć lat od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o pokrzywdzeniu – w przypadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę, które wpłynęły na wysokość zachowku. Ten subiektywny termin chroni osoby, które dopiero po czasie odkryły, że spadkodawca rozdysponował majątek w sposób uszczuplający ich zachowek.
Należy pamiętać, że zgodnie z przepisami wprowadzonymi w 2018 roku, koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. Ta zasada ma istotne znaczenie dla praktycznego obliczania ostatecznej daty przedawnienia.
Przedawnienie zachowku a darowizny
Szczególnie skomplikowana jest kwestia przedawnienia roszczeń o zachowek w kontekście darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Zgodnie z art. 994 Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny dokonane przez spadkodawcę, co może znacząco wpłynąć na jego wysokość.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Oznacza to, że:
- Darowizny na rzecz osób obcych (niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku) dokonane ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy nie są wliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
- Darowizny na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku są zawsze wliczane do masy spadkowej, niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane – nawet jeśli miały miejsce kilkadziesiąt lat przed śmiercią spadkodawcy.
Ta różnica w traktowaniu darowizn ma kluczowe znaczenie dla ustalenia rzeczywistej wysokości zachowku i może istotnie wpłynąć na wartość roszczenia.
Bieg terminu przedawnienia i jego przerwanie
Bieg terminu przedawnienia może zostać przerwany przez określone działania prawne, co daje uprawnionemu dodatkowy czas na dochodzenie swoich roszczeń. Przerwanie następuje przez:
1. Każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Może to być złożenie pozwu, wniosku o zawezwanie do próby ugodowej czy wniosku o zabezpieczenie roszczenia.
2. Uznanie roszczenia przez osobę zobowiązaną do zapłaty zachowku – może być wyrażone wprost lub w sposób dorozumiany, np. poprzez częściową zapłatę, prośbę o rozłożenie płatności na raty czy pisemne potwierdzenie długu.
Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Oznacza to, że pełny pięcioletni termin rozpoczyna się od początku. Warto również pamiętać, że zgodnie z art. 122 Kodeksu cywilnego, przedawnienie nie biegnie, jeżeli z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić roszczeń przed sądem (np. z powodu długotrwałej choroby uniemożliwiającej działanie).
Praktyczne przykłady liczenia terminu przedawnienia zachowku
Aby lepiej zrozumieć, jak liczyć termin przedawnienia zachowku, rozważmy kilka praktycznych przykładów:
Przykład 1: Jan zmarł 15 marca 2020 r., pozostawiając testament, który został ogłoszony 30 kwietnia 2020 r. Termin przedawnienia roszczeń o zachowek upłynie 31 grudnia 2025 r. (5 lat od ogłoszenia testamentu, z uwzględnieniem zasady, że koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego).
Przykład 2: Maria zmarła 10 stycznia 2021 r., nie pozostawiając testamentu. Termin przedawnienia roszczeń o zachowek upłynie 31 grudnia 2026 r. (5 lat od śmierci spadkodawcy, z uwzględnieniem końca roku kalendarzowego).
Przykład 3: Piotr zmarł w 2022 r. Jego syn Tomasz dowiedział się o darowiźnie, która zmniejszyła jego zachowek, dopiero w 2023 r. Termin przedawnienia roszczenia o uzupełnienie zachowku upłynie 31 grudnia 2028 r. (5 lat od dowiedzenia się o pokrzywdzeniu).
Przykład 4: Anna zmarła w 2019 r. Jej córka złożyła pozew o zachowek w 2021 r., ale później go wycofała. Nowy pozew złożyła w 2023 r. W tym przypadku pierwotny termin przedawnienia został przerwany przez złożenie pierwszego pozwu i zaczął biec na nowo od momentu jego wycofania.
Jak zabezpieczyć swoje roszczenie przed przedawnieniem?
Aby uniknąć przedawnienia roszczenia o zachowek, warto podjąć następujące kroki:
1. Złożyć pozew o zachowek przed upływem terminu przedawnienia. Jest to najpewniejszy sposób przerwania biegu przedawnienia i zabezpieczenia swoich praw.
2. Wystąpić do sądu o zabezpieczenie roszczenia, np. poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej do zobowiązanego. Zabezpieczenie chroni przed zbyciem majątku przez zobowiązanego.
3. Uzyskać od zobowiązanego uznanie roszczenia na piśmie, co przerwie bieg przedawnienia. Warto zadbać o jednoznaczne sformułowanie takiego oświadczenia i jego odpowiednie udokumentowanie.
4. Zawrzeć ugodę dotyczącą spłaty zachowku, co również przerywa bieg przedawnienia. Ugoda może być sądowa lub pozasądowa, ale powinna mieć formę pisemną.
Pamiętaj, że przedawnienie nie jest uwzględniane przez sąd z urzędu – osoba zobowiązana do zapłaty zachowku musi sama podnieść zarzut przedawnienia. Jeśli tego nie zrobi, sąd zasądzi zachowek mimo upływu terminu przedawnienia.
Zachowek to ważne uprawnienie chroniące interesy najbliższej rodziny spadkodawcy. Jednak, aby skutecznie dochodzić swoich praw, należy bezwzględnie pamiętać o terminach przedawnienia. Pięcioletni okres przedawnienia, liczony od różnych momentów w zależności od okoliczności, stanowi nieprzekraczalną granicę czasową dla dochodzenia roszczeń o zachowek. Nie warto zwlekać z podjęciem działań – im wcześniej zabezpieczymy swoje roszczenie, tym większa szansa na jego skuteczne dochodzenie. W razie wątpliwości najlepiej skonsultować swoją sytuację z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, który pomoże określić dokładny termin przedawnienia i zaplanować odpowiednie kroki prawne.